Literatuurwetenschap: Theorieën

• paradigmaverschuiving of vernieuwing van denkpatroon in literatuur- en cultuurwetenchap
  • reeks van innovaties
  • of: heeft cultuurwetenschap de plaats van literatuurwetenschap ingenomen?
    • interdisciplinair
  • tendes van cultuurwetenschap tot pluarlismus, critische zelfreflectie en (inter-) cultureel inordening van eigen theorie
  • verniewing van cultuurwetenschappen (bv. door vaktaal vastgelopen)

• kritiek: volgt een denkpatroon op het ander en verwijdert wat er voorheen was?
  • kunnen zij naast elkaar bestaan?
• mainstream? wedstrijd?

• 'mega turn'
• fundamenteel voor alle anderen turns
• ontwikkelte zich in taalwetenschap
• 1967 door Richard Rorty bekend geworden
• alles denken is talig - er is geen denken zonder taal > realiteit = taal
• analyse van realiteit is altijd door taal 'gefiltert'
• realiteit is mensengemaakt (want betekenis is mensengemaakt)
• gaat terug op Ferdinand de Saussure (1916)
• systeem van differencies (identiteit door afbakening en verschil)
• (maar ook Jaques Derrida, Roland Barthes, Ludwig Wittgenstein) 

• heeft zich 1970 in de cultuurwetenschap voltrokken
• "cultuur als tekst"
• cultuurbegrip heeft belang van sociaalsystematieken verdringt
• culturele coderingen, cultuur als betekenisproducent
• niet meer instituties, wetten en systemen centraal
  • maar indiviuus, details en interpretaties

• praktische kant van cultuur centraal
• handelingen, inscenerigen
• menselijk gedraag als 'performance': publiek presentation of het zelf, REPRESENTATION
• "cultuur als performance"
• process-begrip in plaats van structuur-begrip
  • tegen binaire opposities
• context van een mens erg belangrijk
• interpretative turn te veel op tekst geconcentreerd
  • performative turn let meer op handeling, performance

• wetenschappelijke teksten over andere culturen zijn altijd door rhetorieke en narratieve tradities van de eigen cultuur bepaald
• zelfreflexie
• *** wordt kennis of ervaring tekst?
• 'cirsis van de representaties'
• tegenin empirie; maakt deel uit van een postmoderne keerpunt

• in context van kolonialisatie, dekolonialisatie en neokoloniale tendensen
• post = na (chronologisch) 
  • maar ook nieuw vormen en doorwerking van kolonialisme!
• niet taal of tekst centraal, maar cultuur (zoals ook 'class, race en gender')
• kritiek op eurocentrisch denken 
• nog altijd 'othering' > nieuwe analysecategorien nodig
• waarneming van zelf (zelfrepresentatie) 
  • en ander (andere (tot nu toe marginaliserde) culturen en hun literatuur)

• omgang met cultuurcontact, culturele verschillen
• vertaling niet meer philologisch-linguistisch maar cultuurwetenschappelijk
• vertaling van en tussen culturen
• ook belangrijk voor handelen in een complexe levenswereld

• rond het eind van 1980
• Frederic Jameson "Always spatialise!"
• doet beroep op geografisch ruimte 
• postmodern, want niet meer allein tijd van belang (gelijktijdingheid!)
• ruimte als sociaal construct niet alleen diskursproblematiek
• kritiek op eurozentrisme, belang van macht

• tegen dominantie van taaligheid
• analyse van beelden, visuele medien
• rond 1992/4
• J.T. Mitchell: nieuwe waardering voor denken over beelden, denken onder behulp van beelden > pictorial turn
• Gottfried Boehm: voor een algemeen beeldwetenschap > iconic turn
  • bereiding voor visuel turn

• belang van materiele cultuur
• objectonderzoek
• Wat zeggen tegenstanden over een cultuur, wat voor betekenissen transfereren ze?
• toewending tot empirie

• auteurintentie 
• ook de lezer produceert betekenis
• Wayne Booth "The Rhetoric of Fiction" 1961 > de impliciete auteur
• Roland Barthes "La mort de l'auteur" 1968 > de auteur is dood 

• M.H. Abrams > poëtica: stelsel van normatieve opvattingen over aard en functie van literatuur
• werkintenre vs. werkexterne poëtica
• Stötemann en Van Den Akker:

     de mimetische poëtica: poging om getrouw afspiegeling van de wereld te geven
     de expressieve poëtica: uitdrukking van de gevoelens of gedachtens van de auteur
     de pragmatische poëtica: effect teweegbrengen bij lezer
     de autonimistische poëtica: literair kunstwerk op zich van belang

• auteursfunctie: de auteur als functie die het mogelijk maakt over zijn teksten te spreken 

• studie van interpretatie
• de hermeneutische cirkel
  • betekenis van een woord is afhankelijk van context
  • maar je kan nooit alle toepassingen kennen
  • specifieke betekenis ↔ algemene betekenis

• Schleiermacher: reconstructie van individuele betekenis van tekst

• Dilthey: verschijnsel niet verklaren maar betekenis verstaan

• Heidegger: fenomenologie: directe ervaring van fenomenen, streeft naar exacte beschrijving, los van interpretatie

• Gadamer:
  • verschil tussen positie van interpreet en positie van tekst (horizonnen)
  • volledige reconstructie van horizon van auteur is een illusie
  • interpretatie is confrontatie met horizonnen lezer en auteur
  • horizon van lezer is interpretatiekader
  • interpretatie is nooit af! (Wirkungsgeschichte van een tekst)

• Marxs en Engels: ideologie = wijdverspreide en abstracte geheel van opvattingen en overtuigingen waarmee we voor onszelf een voorstelling maken van de wereld vals!                

      > ideologie als vals bewustzijn

• machtsverhoudingen worden geïnternaliseerd > reproductie van conditites
• macht werkt vanuit bovenbouw op onderbouw
• kunst kan mensen bewust maken van hun situatie

• 'discoursiv formations' > discours
• er bestaat geen wereld buiten de discours alleen maar waarheidseffecten
• het subject is een historisch en cultureel bepaald constructie
• auteur:
  • schrijver neemt een uitzonderingspositie in (buiten discours, ideologie)

of

•  
  • taalgebruik is altijd ideologisch/discoursief bepaald (schrijfer binnen discours, ideologie)

• moderne positie van vele theortici:

Literatuur kan niet los worden gezien van sociaaleconomische condities en krachtsverhoudingen, maar macht is ook niet overal en werkt niet op alles in.

• kritiek: literatuurwetenschapper is zo 'intellectueel' dat hij erdoorheen ziet?

• 1950-1970, uit FR
• menselijke cultuur beschrijven als 'taal' en tekensysteem
• de Saussures ideëenals model
• gericht op structuur
• ordening van afzonderlijke elementen in een coherent en stabiel geheel
• binaire opposities als basiselementen van structuur
  • syntagma en paradigma (semitotiek)
  • langue en parole (taaltheorie)
  • bipolaire structuur van taal metafoor/metonymie
• belangrijk voor semiotieken de ontwikkeling van denarratologie

• kritiek: antihumanistisch want op systemen niet op individus gericht

• literatuur en cultuur als beschaafend en mens en maatschappij verheffend 
• civiliseerende rol van religie nu in literatuur

• een vertegenwoordiger: Matthew Arnold (1822-1888)
  • "Culture and Anarchy" 1869

• een formalistische school (vanuit VS en Groot-Britannië)
• 1930-1950
• teksten als autonome literaire kunstwerken, eenheid en afgeslotenheid van tekst
• belang van literaire, poëtische taal
• idee: het nauwkeurige lezen van individuele teksten, los van hun cultuurhistorische context als belangrijkste bezigheid van literatuurwetenschappers > close reading
• beschrijven van de esthetische kwaliteiten van een werk met speciale aandacht voorcomplexiteit, ambiguïteit, ironie en het samenspel van vorm en thematiek, met name in poëzie

• kwam vanuit Rusland en Tsjechië
• 1915-1930
• gericht op formale kenmerken van teksten
• deautomatiserende functie van kunst (dus ook literatuur)

• Boris Eichenbaum (1886-1959) en Viktor Sjklovski (1893-1984)

• kritiek: veronderstelt een bepaald soort mens (blank, heteroseksueel, mannelijk)
• spreekt waardeordelen uit (Alleen literatuur met een vervreemdingseffect is goed)

• voortgekomen uit de verhaaltheorieën van de formalisten en de structuralisten
• er wordt gekeken naar structuur van verhalen, relaties tussen hun thematiek en defuncties die de verhalen voor groepen lezers vervullen
• geïntegreerd in feministische literatuurkritiek, mediastudies en postkoloniale literatuurkritiek

• rond 1960
• theory revolution, linguistic turn
• o.a. deconstructie, discoursanalyse, postkolonialisme, gendertheorie
• politieke en ideologische dimensie van taalgebruik
• betekenis ligt niet vast maar is dynamisch
  • kritiek op binaire opposities en essentialisme

1. theorie heeft altijd een pragmatische kant
2. theorie heeft een retorische, esthetische en 'literaire' component
3. theorie is dynamisch 'travelling theory'

• Jaques Derrida (1930-2004)
• Roland Barthes (1915-1980)
• Julia Kristeva (geb. 1941)
• Judith Butler (geb. 1956)
• Edward Said (1935-2003)
• Homi Bhabha (geb. 1949)

• gender als sociale constructie
• binaire oppositie: man(nelijkheid) - vrouw(elijkheid)
• 'vrouwelijkheid' als patroon van onderdrukking en uitbuiting van de vrouw                     > vrijheid, autonomie
• tegenstelling lichaam - geest
  • niet genderneutraal > man / geest - vrouw / lichaam

• de sociale en culturele context stuurt en kleurt literatuur
• maar: ook literatuur brengt culturele betekenis van gender teweg !

Feministische literatuurkritiek (deel van gender studies)

• rond 1960
• gericht op constructie van seksuele identiteit 

• Simone De Beauvoir (1908-1986)
• Judith Butler (geb. 1956)

• sinds 1980 van belang
• literaire teksten als dragers en 'makers' van culturele waarden, als bemiddelaars in de constructie van culturele identiteit en ook als bemiddelaars tussen verschillende culturen
• verhouding literaire teksten en concrete historische, politieke en culturele contexten!
• deconstructie van koloniale discoursen en eurozentrisch denkbeelden

• begrip problematisch want: 
  • post > voorbij
  • maar ook: nieuwe vormen van kolonialisme: neokolonialisme
  • overal hetzelfde (Azië, Afrikaa, India...) ?

• Edward Said: oriëntalism > orient als construct
• Homi K. Bhabha: zelf - ander > ambivalente verhouding verlangen - haat

• volgt op New Criticism, poststructuralisme en neomarxisme
• historische benadering

• vanuit Engelstalige literatuurwetenschap
• vanaf 1980
• belangstelling voor historische dimensies van literatuur en de relaties tussen teksten encultuurhistorische contexten
• bv. politieke macht in taaluitingen
• relatie tussen tekst en context als dynamisch en productief samenspel > met altijd kleine verschuivingen

• sinds 1980
• gedrag van lezers centraal
• ontleent methodes aan psychologie en sociologie

• 1975-1990
• idee: de hele menselijke cultuur op systematische wijze in termen van betekenisproductiebeschrijven
• Saussures tekenleer als inspiratie

• houdt zich bezig met de onderscheidenen kenmerken van het taalgebruik van individuele schrijvers
• benadert individuele stijlkenmerken via een nauwkeurige tekstanalyse
  • ook met behulp van digitale zoekmethodes
• beïnvloed door formalisme en New Criticism

• vanaf 1970, DE
• vraagt aandacht voor de rol van de lezer
• teksten worden in relatie met de lezer geïnterpreteerd
• wat zijn de effecten op de lezer?

• vergelijk: empirische literatuurwetenschap, historische receptieonderzoek